Баян-Өлгий аймгийн хос хэлээр сургалт явуулдаг сургуулиудад тулгарч буй бэрхшээлүүд, гарах арга зам, энэ чиглэлээр баримталж буй бодлого болон сурах бичгийн асуудлаар Боловсролын хүрээлэнгийн Үндэсний цөөнх болон гадаад дахь монгол хүүхдийн боловсролын судалгааны секторын эрхлэгч, доктор У.Туяагаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Үндэстний цөөнхийн буюу казах, тува хүүхдүүдийн боловсролын асуудал сүүлийн үед анхаарал татаж байгаа. Хос хэлээр боловсрол олгох чиглэлээр ямар бодлого баримтлан ажиллаж байна вэ?

-Манай сектор хэд хэдэн судалгааг хос хэлтэй сургуулиудын түвшинд явуулсан. Хос хэлний сургалт гэж хоёр хэлийг зэрэг үзэх шаардлагатай сургалтыг хэлдэг. Харин гадаад хэлний хичээл явуулдаг сургууль олон бий. Хос хэлний боловсрол олгох асуудал үүнээс арай өөр. Ялангуяа, Баян-Өлгий аймгийн дөчин хэдэн сургууль хос хэлээр сургалт явуулж байгаа.

Бид хос хэлээр сургалт явуулдаг арга зүйг илүү сайн сурч, үүгээрээ багш нараа сайн сургаж байж хүүхдүүд маань хос хэлээр жинхэнэ утгаараа боловсрол эзэмших юм гэдгийг судалгааны дүн харуулсан. Энд нэг хэлийг нөгөө хэлээр солих, эсвэл шилжих асуудал яригддаггүй юм байна.

Тухайн хоёр хэлээр зэрэг боловсрол эзэмших мэдлэг, ур чадварын тухай л яригддаг. Энэ бол шинэ хандлага. Дэлхий дахинд олон хэлний боловсролын хандлага гэж яриад байгаа. Хэлний бэрхшээлтэйгээс болж казах, тува хүүхдүүд төрийн албанд, хөдөлмөрийн зах зээлд чөлөөтэй өрсөлдөж чадахгүй байх зүйлүүд гараад байна.

Тийм учраас Монгол Улсын Засгийн газар, БСШУСЯ дээрх бодлогыг тус аймагт илүү хэрэгжүүлж, туршиж, судлах ёстой гэдэг үүднээс Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагын Үндэстний цөөнхийн эрхийн дээд комиссарын газрын Төв Азид хэрэгжүүлж байгаа боловсролын хөтөлбөрийг судалж байна.

-Сүүлийн үед хос хэлний боловсролын стандарт хэрэгтэй гэж ярьж байна. Ер нь хос хэлээр боловсрол олгох хууль, эрх зүйн орчин ямар байгаа вэ?

- Олон улсын туршлагыг судлахад тусгай хөтөлбөр, стандарт ярихаасаа илүү үндэсний хөтөлбөр, стандартыг хос хэл дээр хэрэгжүүлэхэд илүү анхаардаг байна. Уг асуудлыг бид илүү сайн судална. Бид хос хэлний стандарт гэж яриад байх юм бол багш, хүүхдүүдээ айдаст автуулж магадгүй.

Жишээлбэл, Казахстаны 153 дугаар сургуулийн захирал өөрсдийн туршлагаасаа хуваалцахаар одоо Баян-Өлгий аймагт ирээд байгаа. Тэр сургууль нь бас манайхтай адилхан хос хэлний сургалттай. Уйгар хүүхдүүд суралцдаг. Тэдний хувьд төрийн хэл, албан ёсны хэл буюу орос хэл, төрөлх хэл, мөн англи хэл гээд гуравдагч хэл бас байгаа. Тийм учраас Казахстаны үндэсний боловсролын хөтөлбөрийг тухайн хэлүүд дээр яаж зэрэг авах вэ гэдэг асуудлаар их туршлага хуримтлуулсан харагдаж байна.

Иймд бид бүгдээрээ асуудлыг тал талаас нь судалж, ярилцаж шийдэхийг зорьж байна. Бодлогын тухайд яривал, Монгол Улсын Үндсэн хуульд бүх иргэд ерөнхий боловсролыг үнэ төлбөргүй эзэмших эрхтэй, мөн Монгол хэлний тухай хуулийн 15 дугаар зүйлд үндэстний цөөнхийн эх хэл, соёлоо өвлөх, эзэмших, тэрүүгээрээ суралцах нөхцөл боломжийг бүрдүүлнэ гэж заасан байдаг. Тийм учраас бодлого, эрх зүйн орчин байна гэж харж байгаа. Стандарт хөтөлбөрийн хувьд бид эхлээд бодох ёстой, гарц шийдлүүдээ олох ёстой.

-Аймгийн Боловсрол, соёл, урлагийн газраас өгсөн мэдээллээр өнөөдрийг хүртэл 18 сурах бичиг монгол хэлнээс казах хэлэнд алдаатай орчуулагдсан байна. Мөн дөрөвдүгээр ангийн сурагчдад зориулсан монгол хэлний сурах бичиг одоог хүртэл байхгүй гэсэн. Уг асуудлуудыг яаж шийдвэрлэх вэ?

-Аймгийн боловсролын байгууллага, ажилтнууд асуудлаа ийнхүү гаргаж ирж тавьж байгаа байдал сүүлийн 2-3 жилд идэвхжиж байгаа. Үүнийг сайн хэрэг гэж судлаач хүний хувьд үзэж байна. Гэхдээ нэг зүйлийг зөвлөхөд асуудалтайгаа битгий ноцолд.

Асуудалтай зууралдаад байвал цаашаа явахгүй. Гарцыг л олох хэрэгтэй. Орчуулгын сурах бичгүүдийн тухай хэлэхэд, Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны төсвөөс авдаг мөнгөөр тухай аймгийн Боловсрол, соёлын газрын өөрсдийн мэргэжилтнүүдийн оролцоотойгоор орчуулсан байдаг.

Хэн хэн орчуулсан бэ гэж судалж үзвэл дандаа тухайн үндэстний хүмүүс байгаа. Алдаа гарсан байна гэдгийг манайх ч гаргаж ирсэн. Тэгээд бид юу хийсэн бэ гэхээр, нөхөн хангалт хийгдэх болгонд алдааг нь засаж хэвлүүлэх ажлыг хийж байна. Энэ зун хийсэн нөхөн хангалтын ажил дээр манай казах хэл, уран зохиол хариуцсан ажилтан ажилласан.

Жишээ нь, утга нь ойлгогдохгүй байгаа математикийн бодлогыг дахиж зохиогч руу нь хандаж засаж сайжруулахыг хичээсэн. Нэгээс тавдугаар ангийн эх хэлний сурах бичгийг шинэчилж боловсруулах цаг болсон байна. Шаардагдах хөрөнгийг төсөвт суулгах ёстой гээд саналуудаа, үндэслэлүүдээ БСШУСЯ-д хүргүүлсэн байгаа.

- Өмнөх алдаагаа давтахгүйн тул яах ёстой вэ?

-Сурах бичиг боловсруулахдаа санхүүжилтийн асуудлыг улсын төсвөөс шийдлээ гэхэд хүний нөөцийн асуудал бас яригдана. Сурах бичгийг орчуулж байгаа хүмүүсийн чадавхын асуудал бий. Өмнөх алдаагаа давтахгүйн тул яах ёстой вэ гэдгээ боловсролын асуудал хариуцсан байгууллага, багш нартайгаа хамт ярилцах ёстой.

-Бага ангийн монгол хэлний сурах бичгийн тухайд?

-Манай хүрээлэнгийн холбогдох сектор, мэргэжилтнүүд хамтарч Боловсролын яамны зөвшөөрлөөр НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас дэмжлэг авч "Монгол хэл І, ІІ" гэсэн гарын авлага, сурагчийн номыг CD бичлэгтэй нь хамт боловсруулж өгч байсан. Үүний нөөц багассан байна.

Сургуулиудаар явж үзэхэд тухайн гарын авлагыг сургагчид сайн ашигладаг юм байна. Тийм учраас үүнийг илүү боловсронгуй болгож, шинэчилж өгөх ёстой. Орон нутгаас бас дөрөв, тавдугаар ангийн монгол хэлний сурах бичгийг гаргасан байна. Тэрийг хүүхдүүд худалдаж авч байна. Бид хос хэлний боловсролын асуудалтай зэрэгцээ монгол хэлний хэлний асуудлыг давхар судалж байгаа.

- Тува хэлний сурах бичгийг мөн адил шинээр боловсруулах уу?

- Тийм. Нэгээс тавдугаар анги хүртэлх эх хэлний сурах бичгийг шинээр боловсруулж байна.

- Шинэ сурах бичиг боловсруулах ажилд танай сектор хяналт тавих уу?

-Салбарын сайдын тушаалаар батлагдсан "Хэвлэмэл сурах бичгийг боловсруулах, түгээх журам" гэж байдаг. Хүмүүсийн дунд үндэсний цөөнх болон гадаад дахь монгол хүүхдийн боловсролын судалгааны сектор бүх сурах бичгүүдийг боловсруулж, хяналт тавьдаг хэмээн ойлгодог юм шиг байна.

Тийм биш. Улсын төсвөөс гарах бүх сурах бичгүүдийг боловсруулах багийг сонгон шалгаруулалтын журмаар тодруулдаг. Тэгээд шалгарсан баг нь тухайн сурах бичгийг хийдэг юм.

Ө.Нурболат