Эзэн Чингис хааны мэндэлсэн өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн-Монгол бахархлын өдрийг тохиолдуулан судлаач Л.Бат-Эрдэнийн 2019 онд монгол хэлээр, 2021 онд орос хэлээр, 2022 онд англи хэлээр хэвлүүлсэн “Монголын эзэнт гүрэн” бүтээлийн нэгдүгээр дэвтрийн талаар ярилцлаа. -Та энэхүү бүтээлээ ам дамжиж ирсэн үлгэр домогт сохроор итгэх бус, харин түүх судлалын үндсэн хэрэглэгдэхүүн болох түүхийн эх сурвалжид үндэслэн бичсэн байна. Ер нь ямар эх сурвалжуудыг иш татав. Энэхүү номоороо юуг өгүүлэхийг зорив? -Би энэхүү бүтээлээ XIII зуунд латин хэлээр бичсэн Европ тивийн түүх, эртний орос хэлээр бичсэн Орос орны түүхийн он дарааллын бичгүүд, мөн XII-XIV зуунд эртний араб, перс, армян, гүрж хэлээр бичигдсэн эх бүтээлүүдийн франц, орос, англи орчуулгын хувилбарууд зэрэг түүхийн эх сурвалжуудад үндэслэн бичсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, энэхүү дэвтэрт XIII зууны үе буюу Чингис хаан, Өгэдэй хаан, Монголын эзэнт гүрний үед тэдэнтэй зэрэгцэн амьдарч байсан, тэдний удирдлага дор Монгол орныг зорьж ирж байсан хүмүүсийн бичсэн бүтээл, мөн тухайн үед амьдарч байсан эрдэмтдийн бүтээл багтсан болно. Хоёрдугаарт, яагаад монголчуудыг тартари, татар хэмээн дууддаг байсан талаарх үндэслэлийг гаргаж ирэхийг зорьсон. Гуравдугаарт, бидний өнөөгийн харилцаж буй монгол хэлийг Манжийн дарлалаас хойш үүссэн гэж маш олон эрдэмтэн ярьдаг. Түүний эсрэг нотолгоог гаргаж ирэх гэж XIII зуунд монгол хэл судалж байсан армяны эрдэмтний цуглуулсан монгол үгнүүдийг номоос түүвэрлэн авсан юм. -Өрнө зүгийн улс орнуудын Дундад зууны түүхийн эх бүтээлүүдэд монголчууд бидний өвөг дээдсийн түүхийг “Татаар”, “Tartari” нэрийн дор бичсэн байдаг. Монголчуудын ийнхүү нэрлэх болсон учир шалтгаан хийгээд нөхцөл байдлыг тайлбарлавал? -Монголчууд бид өнөөдөр дэлхийн талыг эзэлж байсан гэж цээжээ дэлддэг. Үнэхээр Монголын эзэнт гүрэн тийм агуу байсан юм бол өнөөдөр манай улс ямар цаг үед тулж ирээд байна вэ, бид юунаас нь суралцах ёстой юм бэ гэдэгт гол анхаарлаа хандуулсан. Үүний тулд нэгдүгээрт, төр улсын түвшинд нэгдмэл үзэл бодолтой байж, санаа сэтгэл нэгдэх, хоёрдугаарт, төр улс, ард түмэнд ашигтай хууль батлах, гуравдугаарт, тэрхүү хуулиа хэрэгжүүлдэг байх ёстой. Тэгж байж аливаа улс орон хөгждөг гэдэг санааг энэхүү бүтээлээрээ гаргаж ирэхийг зорьсон. 1221 оны дайны үеэс оросууд монголчуудыг татаар хэмээн нэрлэсэн байдаг. Үүнийг нь 1236 онд явуулсан Бат хааны аян дайнтай холбож тайлбарладаг нь буруу юм. Монголчуудыг татаар гэж буруу нэрлэх үед Бат хаан хүүхэд байсан. Тартари гэдэг үг яаж гарч ирснийг 3-4 номоос эх сурвалж болгож оруулсан. Тартари гэдэг нь зэрлэг, балмад гэсэн үг биш юм. Яагаад гэвэл тартари гэдгийг анх латинаас буулгахдаа монголчуудыг аймшигтай, аюултай хүмүүс мэтээр латинаар анх гарч ирсэн утга нь юм. Тэр нь XIV зуунд англи хэл рүү латинаас орж ирэхдээ зэрлэг, бүдүүлэг гэсэн утгаар шилжин орж ирснийг буруу тайлбарласан байдаг. -Та бүтээлдээ лавтайяа багагүй цаг хугацаа зарцуулсан байх. Монголчуудыг тэд ямар өнцгөөс олж хардаг байсан юм бол? -Энэхүү бүтээл манай гэр бүлийн хамтын бүтээл. Европоос ирж байсан хүмүүс Монголд ирээд монголчуудыг шүтдэг байсан. Энэ нь англи хэлний “sivilized world” буюу оросоор бол “цивилизовенный мир” гэсэн үг юм. Оюуны өмчийн газраас зохиогчийн эрх авахдаа “Соёлжин хөгжиж, иргэншсэн нүүдэлчдийн ертөнц буюу монголын төрт улс” гэсэн утгаар нь оруулсан. Тухайн үед Монголын эзэнт гүрэн нүүдэлчдийн ертөнц байсан ч соёлжсон, иргэншсэн, хөгжлийн тодорхой түвшинд хүрсэн байсныг эх сурвалжуудад маш тодорхой тусгасан нь бий. Хамгийн гол нь нүүдэлчдийн амьдралыг магтахгүй өнгөрч чаддаггүй байсан байгаа юм. Тухайлбал, Монголд малын хулгай байдаггүй. Хэрвээ хэн нэгний мал алга болвол олсон хүн ямар асуудал гаргалгүй буцааж өгдөг байсан гэх мэтээр бичсэн байдаг. Энэ нь хууль бодитоор мөрдөгддөг, тэр ч хэрээр монгол үндэстэн хөгждөг байсан гэдгийг харуулж байна. -Энэ бүх баримт сэлтийг эх сурвалжуудад үлдээсэн нь юутай завшаантай хэрэг вэ. Тэдгээр бичгийн болоод аялагчид эх орондоо буцаж очоод, одоогийн хэллэгээр бол Соёлын элч, дипломат төлөөлөгчид гэхээр хүмүүс байж, тийм үү? -Европын төр, шашны тэргүүнүүдээс дараалан илгээсэн элч, төлөөлөгчид Монголын эзэнт гүрэнд ирж, монголын хаад, ноёдын ивээл халамж дор олон сар, жилээр амьдрах хугацаандаа монголчуудтай ойр дотно танилцаж, монгол ахуйд ихэд ээнэгшсэн байдаг. Тэд эх орондоо эргэн очсон даруйдаа шашин, төрийнхөө удирдлага болон ард олондоо монголчуудын амьдралын тухай үзсэн харсан, сонссон, дуулснаа таниулахад монголчуудад хандах Европчуудын хандлага эрс өөрчлөгдсөн байдаг. Тэр хандлагын илрэл өнөөг хүртэл ажиглагддаг гэдэг. Түүнчлэн гадны элч төлөөлөгч хааныхаа илгээмжийг хүргэж ирсэн ч монгол хэл мэдэхгүйн улмаас тайлбарлаж чадахгүй байж. Гэтэл Бат хааны орчуулагч мусульман, монгол хэлээр орчуулга хийж байсан тухай Францын элч бичсэн нь бий. -Одоог хүртэл монголчуудыг харанхуй бүдүүлэг хэмээн ойлгох нь бий. Тухайн үеийн эх сурвалж гэдэг бол юугаар ч үнэлшгүй, бидний түүхийг тодоор харуулж байсан байх нь? -Бичгийн соёлын хувьд, тэдний орчуулж чадахгүй байсныг манайхан орчуулдаг байсан гэж би дээр хэллээ. Хувцасны тухайд, монгол эмэгтэйг бүр үгээр илэрхийлж чадахгүй, монгол эмэгтэйчүүд ямар сайхан тансаг хувцасладаг юм бэ хэмээн гайхширдаг байсан байгаа юм. Гүюг хааныг хаан ширээнд суух ёслолын үеэр наадамчин олон бүгдээр дээлээрээ ижилсдэг. Дөрвөн өдөр дөрвөн өөр өнгийн хувцсаар гоёдог. Мөн Бат хааны элч гэхэд таван хэл мэддэг байсан байна. Рашид Аддины тэмдэглэснээр, Монгол Улс бол агуу улс. Аль нэгэн улстай харилцахдаа тухайн улсын хэлээр зарлиг, тушаалыг үйлддэг. Урьд хожид ийм хаан байгаагүй. Ирээдүйд хаан төрөх юм бол монгол хаадыг дууриах гэж хичээх байх даа” хэмээн латин номонд бичсэнийг эшлэсэн юм.

БУСАД

Хэлмэгдсэн иргэдийн ар гэр, үр ...

Э.Ариунтунгалаг: Хотын өнгө төрхийг хорооноос ...

Хэлмэгдсэн иргэдийн ар гэр, үр ...

Г.Түвдэндорж: Ирэх онд Чингэлтэй дүүрэгт ...

СЭТГЭГДЭЛ БИЧИХ

ШИНЭ МЭДЭЭ